Tượng Phật giáo Champa
KIÊM ĐẠT
Những tượng Phật
Dù tôn giáo chính của Chăm Pa là Siva Giáo, tuy nhiên, trong một thời điểm nhất định trong lịch sử đất nước nầy, dấu ấn Phật Giáo vẫn rất quan trọng. Biểu trưng rõ nét là các tượng Phật. Khi nói đến điêu khắc Chăm Pa thời Phật Giáo hưng thịnh tại nước nầy không thể không nói đến nghệ thuật Đồng Dương. Không phải là ngẫu nhiên mà danh xưng “Phật Viện Đồng Dương” được dùng để đặt tên cho cả một phong cách nghệ thuật Chăm Pa ở một giai đoạn nhất định. Các hiện vật điêu khắc và trang trí Đồng Dương thật phong phú đa dạng: tượng Phật, tượng Bồ Tát, tượng Môn thần (Dvarapala), tường người lễ bái. Ngoài ra còn những phù điêu tuyệt đẹp trang trí kiểu kỷ hà học. Chất liệu bằng đá, bằng đồng, bằng đất nung bền chặt. Trong nền điêu khắc Chăm Pa, các nghệ phẩm thuộc phong cách Đồng Dương có những sắc thái đặc biệt: cung mày nối liền nhau nối gờ lên và lượn sóng, môi dày có viền, mũi rộng và tẹt... Đẹp nhất, độc đáo nhất trong phong cách Đồng Dương là các môn thần. Các vị thần nầy được tạc trong nhiều tư thế: dứng trên khuôn mặt động vật, hai chân dang ra bề thế, đầu quay về hướng động tác. Sự quan tâm của nhà điêu khắc tập trung nhiều ở khuôn mặt, thể hiện đúng nét của từng nhân vật. Đó là những điểm tiêu biểu nhất.
Tượng Phật Đồng Dương: Vào tháng Tư năm 1911, nhà khảo cổ học Henri Parmentier đã tìm được tại khu vực Đồng Dương, xã Bình Định, huyện Thăng Bình (Quảng Nam) một pho tượng đồng tuyệt mỹ. Đây là pho tượng bằng loại đồng thau cũ khá lớn (chiều cao đến 1,08m), không có phần bệ đỡ phía dưới như những tượng Phật khác. Tượng thể hiện đức Phật đứng, hai tay hướng cân xứng nhau, ra phiá trước. Phật mặc một tấm áo tu hành (Uttarasanga) dài để hở một vai (phải), lại khoác thêm bên ngoài một tấm khoác (Samghati) Tóc Phật là những vòng xoắn ốc đều đặn. Trên trán có một Urna lớn. Tuy cùng làm một động tác như tay phải, nhưng bàn tay trái cầm một phần vải kéo ra đằng trước. (trích theo Catalogue du Musée Cam de Tourane – BEFEO – XIX - 1919).
Theo nhà nghiên cứu Ngô Văn Doanh thì: Tượng Phật Đồng Dương nói trên có gắn liền với truyền thống Amaravati của Ấn Độ, cho đến nỗi có thể nào tìm ra được một dấu tích gì thuộc truyến thống bản địa (Lâm Ấp cũ).
Căn cứ theo những vết tích trên đây, không phải ngẫu nhiên mà vùng Phật viện Đồng Dương nằm trong vùng được gọi là Amaravati, kinh đô của Chăm Pa trong khoảng 875 – 1000. Theo Carl Heffley (The Arts of Champa – Sai gon) thì đúng ra, khi triệt thoái về Nam vào cuối thế kỷ thứ IX (sau Công nguyên) kinh đô phải là Trà Kiệu mới đúng. Dựa trên tiêu chí về phong cách tượng Phật Đồng Dương, các nhà nghiên cứu cho rằng: Niên đại của tượng Phật kể trên là từ khoảng giữa thế kỷ thứ IV cho đến đầu thế kỷ thứ VI. Tuy nhiên, đây cũng chỉ là giả định.
Tượng Phật Quảng Khê: Quảng Khê thuộc tỉnh Quảng Trị, là đất Cham Pa trước thế kỷ thứ IX. Ở đây các nhà khảo cổ thuộc Trường Viễn Đông Bác Cổ (E.F.E.O) đã khai quật và phát hiện ra được một nhóm tượng Phật khoác áo che kín cả hai vai, khác hẳn với tượng Đồng Dương kể trên. Tượng Phật Quảng Khê có lồng ngực hẹp, hai cánh tay trần, y phục xiết chặt vào cơ thể. Nhiều phần của pho tượng đã không còn. Căn cứ vào những chi tiết còn lại, những điều nầy nêu ra đặc trưng có khả năng cho thấy được rằng: Tượng Phật Quảng Khê gắn với các loại tưọng đồng thau của nghệ thuật Môn – Dvaravati hoà với phong cách Gupta của Ấn. Thể loại tượng Phật nầy còn tìm thấy ở vùng Sumatra (Indonesia) và Theno (Malaysia). Đặc điểm của pho tượng Quảng Khê là có vầng hào quang được gắn biểu trưng đằng sau vai. Cũng chưa hiểu rõ là vầng hào quang nầy được gắn vào thời sau hay cùng thời? Dựa vào những nét tiêu biểu kể trên chúng ta có thể đoán định rằng: Niên đại tượng Quảng Khê tương đương với tượng Pongtuk (Thái Lan) và Sumatra, tức là thuộc vào giai đoạn thế kỷ IV đến thế kỷ VI.
Tượng Phật Bình Định: Có thể tìm hiểu thêm ở Bảo tàng Điêu khắc Chăm Pa ở Đà Nẵng. Tại khu trình bày, góc Tây Nam thuộc hành lang Bình Định, có thấy trưng bày tượng Phật tìm thấy ở Bình Định. Tượng được định thời gian vào thế kỷ XII, chiều cao 95cm, chiều rộng 70cm. Tượng Phật nầy được thể hiện bằng kiểu ngồi bán già trong nghệ thuật Ấn Độ cũng như nhiều nước khác ở Đông Nam Á. Pho tượng đã không còn phần đầu, kể từ khi trưng bày. Phật ngồi xếp bàn tròn, tay trái đặt ngửa ở chỗ gặp nhau của hai bàn chân, tay phải chắp lên ngực, các ngón tay chỉa thẳng lên, được gọi là “thế Anjali Mudra”. Tư thế nầy được biểu hiện cho “cát tường”.
Y phục trên pho tượng Bình Định nầy là loại áo cà sa quấn chung quanh người, đầu vải còn lại thì xếp lại vắt qua vai trái, vai phải để trần. Ở đầu vải nầy xếp lại nhiều nếp dẹp buông xuống ở vai. So sánh với những tượng Phật khác thì loại y phục nầy cũng là một khổ vải dài và rộng rất đơn giản; chiều dài phủ xuống đến tận chân; chiều ngang xếp lại nhiều nếp xếp phủ cho đến cổ tay như được thấy ngày nay. Nhiều phần đã bị mất từ khi khai quật, ngón tay cái và một phần của bàn tay trái đã bị vỡ mất. Đức Phật ngồi trên toà sen những cánh sen được cách điệu thành những ngọn lửa mềm mại toả ra đều đặn nhau. Kích thước của tượng Phật nầy gần bằng với kích thước của người thật; thân hình thì mập mạp và cân đối trong mọi thành phần cơ thể.
Nhìn chung lại, sự hiện diện của các tượng Phật của Chăm Pa tuy ở những địa điểm khác nhau chứng tỏ rằng: ngay từ những thế kỷ đầu Công nguyên, Phật Giáo đã đóng một vai trò đáng kể tại Vương quốc Chăm Pa. Điều nầy có thể khẳng định về câu chuyện viên tướng viễn chinh khi đánh vào Lâm Ấp đã tịch thu được 1.350 tác phẩm Phật Giáo, được viết bằng thứ chữ “Côn Lôn” (được hiểu là kiểu chữ Nam Ấn Độ). Nếu quả thật, thì cũng nên đánh giá đúng vị trí Phật Giáo xứ nầy, tuy tư liệu đã không mấy thể hiện rõ.
Ngay sau khi phát hiện, tượng đồng Đồng Dương đã trở thành đối tượng nghiên cứu của nhiều nhà khảo cổ học thuộc trường Viễn Đông Bác Cổ (E.F.E.O) và Hội Nghiên cứu Đông Dương (S.E.I), như R. Rougier, A. Foucher, V. Goloubew, P. Dupont, H. Parmentier. Theo nhận định chung của các tác giả nầy thì: Pho tượng Đồng Dương là một trong những pho tượng Phật cổ nhất và thuộc vào loại đẹp nhất ở khắp vùng Đông Nam Á cùng thời đó. Pho tượng cao 1,08 mét, (không có bệ), thể hiện đức Phật đang đứng với hai tay hướng cân xứng ra phía trước. Đức Phật khoác trên mình một chiếc áo cà sa dài để hở vai phải và có một u nhỏ (Uma) ở giữa trán.
Tượng Đồng Dương cũng như các tượng Phật cùng kiểu khác đã được tìm thấy ở Đông Nam Á như tượng Phật ở Kô Rạt (Thái Lan), tượng Phật Sikendung (Selebes- Indonesia), tượng Phật Jember (Java – Indonesia), tượng Phật Angkor Borei (Kampuchia)... tất cả những pho tượng nầy đều mang phong cách tượng Phật Amaravati của Ấn Độ. Trong khi đi sâu vào các chi tiết khác, một số nhà nghiên cứu kể trên thì lại nhấn mạnh: Tượng Phật Đồng Dương lại giống các tượng Phật của Amaradhapura (Sri Lanka). Căn cứ vào đó, họ giả định rằng: Tượng Phật ở Đồng Dương có niên đại vào khoảng thế kỷ III – IV và dã được nhập trực tiếp từ Ấn Độ hay Sri Lanka. Như thế, đạo Phật đã đến đất Chăm Pa khá sớm, so với những nơi khác trong vùng.
Một nhà nghiên cứu nổi tiếng người Pháp, giáo sư J. Boisselier nhấn mạnh: Tuy không khẳng định tượng Phật ở Đồng Dương là tác phẩm du nhập, vẫn phải công nhận là tượng nầy cũng là tác phẩm có quan hệ sâu sắc với truyền thống truyền thống Ấn Độ, đến nổi không thể nào phát hiện ra vết tích của một truyền thống bản địa...” Như thế, dù là tác phẩm du nhập hai tại bản địa, pho tượng Phật Đồng Dương là một bằng chứng về sự ảnh hưởng của Phật Giáo Amaravati của Ấn Độ đối với tôn giáo Chăm Pa nói chuing và vùng Đồng Dương nói riêng. Cũng không phải là chuyện ngẫu nhiên mà vùng phía bắc Chăm Pa (tức là Quảng Nam – Đà Nẵng) vào thời đó có tên gọi là Amaravati .
Những tượng Bồ Tát
Cũng tại Bảo tàng Điêu khắc Chăm – Đà Nẵng, còn thấy những tượng Bồ Tát. Tại đây, có thể nhận diên 3 loại hình Bồ Tát: Bồ tát Avatokitesvara, Bồ tát Văn Thù Sư Lợi và Bồ Tát Tara.
Bồ tát Avalokitesvara (Quán Thế Âm): Pho tượng nầy được khai quật tại Cồn Dàng, huyện Mỹ Đức (Quảng Nam) điêu khắc trong khoảng thế kỷ IX – X. Bồ Tát Quán Thế Âm ở đây đứng thẳng trên đế vuông, hai cánh tay từ vai xuống đến khuỷu tay buông thẩng theo thân mình, nhưng từ khuỷu tay đến bàn tay thì đưa ra phía trước, đặt tựa trên hai chiếc trụ mảnh mai, từ dưới chân lên. Những phần pho tượng không còn nguyên vẹn. Chẳng hạn như chiếc trụ và hai cánh tay đã gãy mất, chỉ còn thấy được dấu vết hai chiếc trụ từ dưới chiếc đế. Tượng Bồ Tát Quán Thế Âm có thân hình mảnh mai, thon thả, nhưng hai cánh tay có vẻ lớn hơn, nếu so với thân mình mảnh dẻ của tượng. Bồ Tát mặc chiếc “sarong” dài, từ thắt lưng đến mắt cá. Sarong được trang trí bằng những hoa văn, bố cục thành những sọc chéo uyển chuyển, đa dạng: hình hoa thị, hình tam giác răng cưa, hình sóng nước, hình dải vòng tròn... Pho tượng đã không còn đầu, nhưng có thể căn cứ theo miêu tả của nhà khảo cổ Henri Parmentier và những tấm ảnh chụp từ khi trưng bày đầu tiên (năm 1918), thì “Tác phẩm nầy là một kiệt tác trong nghệ thuật điêu khắc Chăm Pa”. Theo bài mô tả của Henri Parmentier thì: “Tượng có nét mặt thanh tú, mắt dài, đồng tử khá rõ nét”.
Bồ tát Văn Thù Sư Lợi: Pho tượng nầy tìm thấy ở Đông Dương (Quảng Nam) được tạo dáng vào thế kỷ thứ IX. Chiều cao 158cm, chiều rộng 106cm. Đây là một pho tượng đã gây nhiều nhận định khác nhau, có khi tranh cãi nhau cho những nhà nghiên cứu khi giải thích các tác phẩm điêu khắc Chăm Pa (theo Huỳnh Thị Được – Điêu khắc Chăm Pa và Thần thoại Ấn Độ- 2005). Chính bức tượng nầy đã khiến cho nhà khảo cổ Henri Parmentier cho là “Tượng Phật ngồi theo kiểu Tây Phương”.
Trong khi đó, nhân định của J. Boisselier (La Statuaire du Cham Pa) thì :”Bố cục của pho tượng đặt ra nhiều vấn đề khác hẳn nhau. Nếu bố trí đôi chân song song, có thể xem là phong cách Trung Quốc được tìm thấy ở vùng Longmen và Yunkang. Nhưng hai bàn tay lại đặt trên hai đầu gối (của một vị Bồ tát) thì khó hiểu nổi...”. Nhưng theo Jan Knappert thì: “Các Bồ tát thường ngồi trong tư thế thiền định (dhyana). Còn Bồ tát Văn Thù Sư Lợi thường được miêu tả như thế ngồi của các vi vua trên ngai vàng” (India Mythology –1995)
Bồ tát Tara: Tượng nầy cũng tìm thấy ở Đồng Dương (Quảng Nam), được điêu khắc vào thế kỷ IX. Chiều cao là 114cm. Tara thường thấy nhiều trong tín ngưỡng Mật Tông Tây Tạng. Bồ tát được thể hiện đứng thẳng, hai tay đưa ra phiá trước, tay trái cầm tù và và ốc, tay phải cầm đài sen. Tượng mình trần, bên dưới mặc “sarong” hai lớp, dài đến mắt cá chân. Lớp trong của sarong đơn giản, bó sát thân mình, buông dài đến mắt cá chân. Ngoại hình của Bồ Tát Tara cũng được chú ý nhiều. Đó là hình ảnh của một phụ nữ có thân hình cân đối Tượng mình trần, cổ cao, có ba ngấn, đôi vai rộng, chiếc eo thon nhỏ. Khuôn mặt và đồ trang sức nhiều công tô điểm. Toàn thể hội tụ phong cách Đồng Dương, thế kỷ thứ IX.
Tượng La Hán
Trong đồ tượng học Phật Giáo, La Hán biểu trưng cho các vị tu khổ hạnh đã đạt tới vị trí cao nhất trong cảnh giới chứng quả, có thể tự chế mình, được miễn tái sinh, đầu thai nữa. Tượng La Hán tìm thấy ở Đông Dương, điêu khăc thế kỷ IX. Chiều cao 88cm, chiều rộng 55cm. Tượng ngồi xếp bàn, hai tay đặt xuôi theo hai đầu gối. Mình mặc áo cà sa xếp nếp, chiều dài phủ kín đến chân. Bệ ngồi của pho tượng có nhiều kiểu trang trí. Mặt trước bệ, ở chính giữa là một pano hình chữ nhật đứng; trong pano có khắc họa mặt sư tử.
Phật viện Đồng Dương chỉ xuất hiện trong vòng 125 năm (875 – 1000) rồi chìm trong quên lãng. Khi các tộc người Chăm Pa lùi dần về phương Nam, thế nước yếu dần. Văn hoá cũng đi vào thoái trào. Những công trình khai quật chỉ được xúc tiến trong vòng 12 năm đầu thế kỷ XX, rồi đình chỉ hẳn (1910). Những cuộc chiến sau đó đã phá hũy toàn vẹn khu vực Đồng Dương. Đến nay, vẫn chưa có thêm công trình khai quật khảo cổ học nào. Thành thử thật khó đánh giá đúng mức những công trình điêu khắc Phật Giáo ở đây.
http://www.buddhismtoday.com/viet/vh/tuongPGChamPa.htm
