CÁ NGA MI

Sưu tập và bình luận bởi Lê Bá Thanh
TRUYỆN NGẮN HAY VÀ VÀI LỜI BÀN CỦA MỖ

Ở đoạn sông Tiền Đường chảy qua thôn Trúc, cạnh nhà tôi, vào dịp cuối Hạ đầu Thu, có rất nhiều cá Nga mi, một loại cá trắng, tròn lẳn, to như chiếc chuôi liềm. Cá Nga mi thường đi thành đàn, tìm thức ăn dọc theo bãi, trong làn nước nóng. Cá Nga mi mùa này nhiều đến nỗi, mỗi khi có một đàn Nga mi lớn kéo vào gần bãi, thì hàng ngàn chiếc lưng màu sẫm của chúng làm nước sông tối hẳn lại.
Nhưng tại sao lại gọi là cá Nga mi ? ấy là vì, xung quanh con mắt đen của cá, có một vành mi tròn, rõ - chỗ xám, chỗ vàng - rất giống mắt ngỗng non. Đôi mắt cá Nga mi dường như biết nói. Chính vì những đôi mắt của chúng, mà chưa bao giờ nhà tôi ăn cá Nga mi.
Nhưng năm ấy, năm mà cuộc "Cách mạng văn hóa" Trung Hoa vừa đi qua thôn Trúc, chúng tôi không còn loại thực phẩm nào để ăn cả ! Lợn, gà đã bị Hồng vệ binh trưng thu hết. Giá bảo vào mùa Xuân, còn có thể ăn châu chấu. Nhưng đây là dịp cuối Hạ đầu Thu không thể đi "quay" châu chấu được. Cũng không thể ăn cháo rau vi hoặc cơm độn củ cải hết ngày này sang ngày khác được nữa.
Nói đến cơm độn củ cải, tôi lại nhớ mẹ tôi. Vốn là con gái một nhà Nho trung lưu, mẹ tôi chưa bao giờ phải ăn cơm độn. Từ ngày mẹ về nhà tôi, cũng thế. Vậy mà năm đó, người phải đi mua củ cải xấu, vì nó rẻ, về cạo vỏ, chặt ra từng khúc như những đốt ngón tay, thổi độn vào cơm ! Những khúc củ cái ấy, tròn và trắng, sao tôi thấy chúng giống những đốt ngón tay của mẹ tôi đến thế ! Một bữa, gắp những đốt - ngón - tay ấy lên, tôi không tài nào ăn được ! Tôi ngồi khóc. Cha tôi quay mặt đi. Anh chị tôi nhìn nhau. Lúc ấy, mẹ tôi đã cầm lên từng miếng củ cải - trong bát mẹ, trong nồi - rồi dùng đũa gạt từng hạt cơm bám xung quanh chúng vào bát tôi. Gạt mãi, gạt mãi, người dành được cho tôi lưng bát cơm trắng!
Cha tôi đứng dậy, rời khỏi mâm. Anh chị tôi cũng học mẹ, gạt từng hạt cơm vào bát em. Cuối cùng, trong bát của mẹ và của anh chị tôi, chỉ còn toàn củ cải.
Tôi bưng bát cơm trắng cả nhà dành cho, trong lòng chợt vỡ oà ra khối gì đó nóng bỏng, có lẽ là tình thương. Rồi cái khối nóng bỏng vừa vỡ oà ra ấy, nghẹn ngào dâng lên thành lời tôi:
- Từ nay, con sẽ ăn được tất cả... Cả củ cải lẫn rau vi!
Lại đến lượt mẹ và anh chị tôi ngồi khóc.
Rồi một bàn tay ấm áp đặt lên, xoa nhẹ trên đầu tôi. Tôi quay lại, ngẩng trông - cha tôi đã đứng sau tôi tự lúc nào.
Nhìn khắp lượt những đứa con của mình, cha tôi nói :
- Từ ngày mai, nếu đứa nào muốn ăn khá hơn, thì cha cho phép bỏ học, ở nhà đi làm cùng cha. Đứa nào muốn đi học, thì sẽ phải ăn như thế này vậy. Cảnh nhà như thế, cha mẹ cho các con tự chọn !
Tôi còn nhớ, lúc ấy, cả hai anh em trai chúng tôi đều quỳ xuống, nước mắt chan hòa. Rồi lần lượt, chúng tôi đều xin cha cho được theo học tiếp, dù phải ăn cơm độn củ cải hay cháo rau vi. Chỉ có chị gái tôi, lớn nhất trong ba anh chị em chúng tôi còn ở nhà là vẫn đứng im (tôi nói "lớn nhất trong ba anh chị em chúng tôi còn ở nhà", là vì anh cả tôi đã gia nhập Quân giải phóng nhân dân Trung Hoa từ trước và đã hy sinh bên sông áp Lục, trong cuộc "Chống Mỹ viện Triều"). Đợi các em nói xong, chị nghẹn ngào thưa :
- Thưa cha ! Con đã lớn, lại là gái. Con xin cha cho con được ở nhà, giúp mẹ con chạy chợ và lo cho hai em ăn học !
Cha tôi đến bên chị tôi, cầm lấy tay chị tôi. Lặng lẽ hồi lâu, cha tôi bảo với chị :
- Cha mẹ cảm ơn con ! Giời sẽ không quên người hiếu thảo đâu !
Quay sang chúng tôi, người nói :
- Thôi thì, ngày mai chúng ta đành đi câu cá Nga mi vậy !
Hôm sau, chúng tôi chuẩn bị đồ câu. Câu như thế nào, ra bãi sông, cha tôi sẽ dạy. Đồ câu mà cha bảo chúng tôi chuẩn bị rất đơn giản. Mỗi người chúng tôi phải có hai chiếc cần câu trúc, mỗi chiếc dài khoảng 2 mét rưỡi. Dây câu bằng tơ tằm se kỹ, to gấp đôi sợi chỉ, cũng dài bằng với cần câu. Lưỡi câu được uốn bằng kim khâu mẹ cho, không có ngạnh. Phao câu làm bằng cuống hoa ngô khô, buộc thẳng vào dây câu, trên lưỡi câu chừng 30 phân.
Đầu giờ chiều, nắng vàng tươi trên bãi. Bãi dài theo sông, đầy phù sa lỏng, vàng ruộm như mật. Nước sông đã rút xuống nhiều và gần như trong suốt. Vô số những con chuồn chuồn bão, thân và cánh đều một màu vang nhạt, đậu trên các ngọn cỏ, ngọn rau rệu, rau muối vừa nhô ra từ làn nước nông. Nhiều con bay đi bay lại trêu nhau.
Trước hết, cha bảo chúng tôi dùng những cành trúc có nhiều tay, đã bứt hết lá, đi đập lấy thật nhiều chuồn chuồn bão để làm mồi câu. Chỉ một loáng, chúng tôi đã có cả một hộp xác chuồn chuồn.
Dạy chúng tôi mắc chuồn chuồn vào lưỡi câu xong, người bảo chúng tôi xem người câu trước làm mẫu. Chúng tôi theo cha ra sau một bờ đất cao chừng nửa mét, giáp với làn nước nông đang chảy xuôi dọc bãi. Người bảo chúng tôi quỳ xuống lớp phù sa lõng bõng sau bờ đất. Người giải thích :
- Cá Nga mi rất tinh, nếu ta đứng hoặc nhô lên cao quá, trông thấy bong người dưới nước, chúng không bao giờ cắn mồi.
Rồi cha tôi lần lượt vung hai chiếc cần câu của mình, ném mồi ra sông, một thật xa, một rất gần bờ. Phao nổi, mồi chuồn chuồn nửa nổi nửa chìm, lập lờ trong làn nước đang chảy nhẹ. Chúng tôi hồi hộp chờ. Mặt sông mênh mông như một màu xám bạc. Nước nhè nhẹ chy xuôi, lặng lẽ như thời gian đang trôi vậy. Dưới bến xa, vài người đàn bà đang giặt quần áo. Tiếng chày đập vi của họ vọng đến, chầm chậm, câm câm, đùng đục.
Mãi không thấy cá về ! Tôi liếc nhìn anh mình, thấy nét mặt anh rất căng thẳng. Tôi nghĩ, chắc là mặt tôi cũng vậy. Chỉ gương mặt cha tôi là vẫn yên tĩnh như không.
Tôi nhắm mắt, chống cả hai tay xuống phù sa. Tôi thầm bái lạy thần sông. ở nhà, mẹ và chị tôi đang chờ chúng tôi mang cá về ! Giời ơi ! Cha tôi suốt đời chỉ đọc sách, dạy học và làm thuốc; mẹ con chúng tôi không ai biết nghề hạ bạc là gì, cùng lắm, chỉ biết trồng mấy luống rau, màu! Thế mà bây giờ, chúng tôi lại phải đi kiếm ăn ở sông Tiền Đường ! "Nga mi ơi ! Hãy về đây ! Thần sông ơi, hãy đưa Nga mi về với chúng tôi!" - lòng tôi thầm kêu.
Khấn xong, tôi mở mắt nhìn, thì kìa, có một cái gì đó đang thay đổi trên mặt sông : đang một màu xám bạc đều đặn, ở giữa dòng, mặt nước bỗng sẫm dần lại. Từ trong đám nước màu sẫm ấy, tiếng cá đánh đuôi vẳng đến, mỗi lúc một gần, một rõ. Rồi cái đám màu sẫm kia tràn nhanh vào bờ, nơi cha con tôi đang quỳ, như một bóng mây chiều.
- Cá về rồi ! - Cha tôi kêu khẽ. Hai tay người đặt nhẹ lên hai chiếc cần câu.
Chỉ một loáng sau, chiếc phao ở xa đã bị rút chìm nghỉm, dây câu căng như dây đàn. Cha tôi cầm cần câu giật ngược vào bờ, chú cá Nga mi đầu tiên bị kéo lên khỏi nước, lấp loáng ánh bạc, bay theo một đường vòng cung, cùng dây câu rơi xuống lớp phù sa lỏng sau lưng chúng tôi. Lưỡi câu không có ngạnh, sau khi rơi xuống bãi, giẫy giụa vài cái, là cá tuột ra. Chưa kịp mắc mồi mới, cha tôi đã lại cầm lấy chiếc cần câu thứ hai, giật tiếp. Cá Nga mi đi ăn đàn, và cứ thế, hai tay cha tôi luôn mắc mồi, vung cần, giật cá vào bãi. Chúng tôi chỉ việc nhặt cá, bỏ vào chiếc giỏ ngâm trong một vũng nước, cho cá khỏi chết.
Sau khi đã được "thị phạm", chúng tôi chia nhau quỳ dọc bãi và cùng câu cá Nga mi. Chiều hôm ấy, sau khoảng hai giờ đồng hồ liên tục mắc mồi, vung cần và giật cá vào bãi, chúng tôi thu được khoảng 9 cân cá Nga mi. Cha tôi câu được nhiều nhất.
Mẹ và chị tôi mang 7 cân Nga mi ra chợ Hàng Châu, đổi được 5 đấu gạo và một ít bột ngô. Hai cân cá còn lại, mẹ nấu cháo cho cả nhà ăn. Trước khi mổ cá, mẹ lầm rầm khấn :
- Nhân sát vật ! Hóa kiếp này cho mày sang kiếp khác ! Nga mi ơi, chúng tôi cần phải sống !
Sau buổi ấy, chiều chiều, anh em tôi, ai không phải học, đều ra song Tiền Đường câu cá Nga mi.
Thế là từ dịp cuối Hạ đầu Thu như tôi đã nói, đến gần hết mùa Thu năm ấy, cá Nga mi đã giúp chúng tôi không còn phải ăn cơm độn củ cải và cháo rau vi nữa. Sang đầu mùa Đông, hết mùa cá Nga mi, thì việc trồng màu đã khá hơn, mẹ và chị tôi cũng đã quen chạy chợ, dần kiếm đủ ăn. Từ đó, chúng tôi lại không bao giờ câu và ăn cá Nga mi nữa.

Sau này, chính cha tôi đã xây ngôi miếu thờ cá Nga mi ven sông Tiền Đường. Cũng chính tay người đã nặn một Nga mi bằng sáp trắng, đặt lên mâm bồng.
Hôm khánh thành, cả nhà tôi đứng trước miếu, ai cũng vái Nga mi ba vái
Về việc này, sau đó tôi có hỏi cha tôi:
-Thưa cha ! Thờ cá thì có phải là "mê tín", như ở trường con vẫn dạy không?
Cha tôi bảo:
- Chữ "mê" chính là chữ "mê" trong các từ "u mê", "mê cung", "mê lộ", "mê muội"... Còn chúng ta đang rất tỉnh. Chữ "tín" nghĩa là "tin", là "niềm tin", "đức tin"... Người ta sống, phải có niềm tin, đức tin – tin vào giời đất, vào phúc đức. Thờ cá Nga mi, chính là ta thờ giời đất và phúc đức. Thờ cá Nga mi, là chúng ta thờ người đã bỏ mình cứu ta trong lúc khốn khó. Đó là "giác ngộ tín", là "minh tín", không phải là "mê tín". Con hãy yên lòng !
Đến bây giờ, tôi vẫn luôn thắp hương ở đền thờ cá Nga mi, ngôi đền mà cha tôi đã dựng lên ngày ấy. Lần nào con Nga mi bằng sáp trên mâm bồng cũng nhìn tôi bằng đôi mắt ngỗng non của nó.
(Truyện viết ở Hàng Châu, Trung Hoa)
Cô Nhuận & Trinh Nguyễn sưu tầm

Lời bàn:

Câu chuyện tuy chỉ xoay quanh chủ đề đói khổ của một gia đình nhà nho Trung Quốc thời Cách mạng Văn hóa, ở đây cơm áo, gạo tiền là chủ đề chính, sự tồn tại được đặt lên hang đầu cho thấy: Trong lúc lâm nguy thì con người ta dù cao sang hay hèn mọn thì cái ý thức sinh tồn cũng được đặt lên hang đầu.
Đúng vậy! Nhưng ở đây cho thấy một điều mà khó ai nhận thấy, đó là: Với đa số con người, khi bản năng sinh tồn trỗi dậy thì đi kiếm ăn bằng mọi cách, khi giải quyết xong thì chẳng cần nghĩ suy. Nhưng với một số ít người hiểu biết về mình, về người , về trời đất thì khác. Họ cũng để cho bản năng sinh tồn nổi dậy khi họ lâm nguy, nhưng họ kiểm soát và ý thức được hành động của họ. Rõ ràng, hai mẫu người này có 2 ý thức khác nhau, nhưng có chung một hành động. Nhưng sự giải quyết hành động của họ lại khác nhau.
Và ở đây, câu chuyện muốn chuyển đến người đọc những thong điệp gì? Không phải là sự sinh tồn tầm thường của con người, mà đằng sau đó là một thong điệp cũng không kín đáo cho lắm, nhưng vô cùng to lớn:
Đó là chữ “Minh Triết và Giác Ngộ”

Vậy ở đây, giác ngộ là gì?
Giác ngộ là cảnh giới tâm linh tối cao, một danh từ tâm linh mà triết học, tôn giáo hay dung. Tâm linh bao gồm mọi ngành… cũng như vũ trụ bao gồm tất cả các hành tinh, sự vật…Bao hàm mọi chuyển vận tuần hoàn của các vật thể lớn nhỏ trong vũ trụ. Trong đạo Phật, thường dùng từ “Giác ngộ” để chỉ trạng thái thành đạt tột cùng của một nhà tu, một người tu hành đạt được giác ngộ tức là đã đạt được Phật vị La Hán,cảnh giới tâm linh tối cao.Ở đây, họ đã đạt được sự “Minh triết về thể xác và giác ngộ về linh hồn”.
Vậy “Minh triết về thể xác và giác ngộ về linh hồn” là gì?Là chỉ một đối tượng tâm linh cực cao mà chúng ta phải học hỏi và thực hành cho những lợi ích thể xác và linh hồn chúng ta. Giác ngộ là hiểu biết mọi sự vật mà con người học hỏi được từ “Thượng thiên”, từ “Thượng Đế” và đó là những hiểu biết không giới hạn, không giới hạn sự vật, không giới hạn thời gian, không giới hạn không gian… Trong câu truyện này, người cha có thể nói, đã đạt được trạng thái “Minh triết về thể xác và giác ngộ về linh hồn”vậy. Nên từ trạng thái “Minh triết về thể xác và giác ngộ về linh hồn”, người cha trong câu truyện cũng đã có được sự “Hợp nhất về linh hồn và thể xác” vậy. Sự không câu chấp vào sự vật, không câu chấp vào tín ngưỡng, phong tục, tập quán mà minh mẫn trong mọi hành động đã giúp gia đình ông vượt qua khó khăn, chỉ có bậc “Đại giác” mới làm được vậy.
Qua câu truyện, chúng ta thấy rõ ý mà tác giả nêu bật, đó là sự “Minh triết về thể xác và giác ngộ về linh hồn”, một thể xác minh triết là một thể xác biết nghe theo sự dạy dỗ của linh hồn giác ngộ, một linh hồn giác ngộ là một linh hồn biết dạy dỗ than xác trở thành minh triết, hướng dẫn than xác minh triết tuyệt đối, không nghe theo những hướng dẫn, đòi hỏi của than xác vật chất. Minh triết, giác ngộ là lúc nào cũng có một người thầy tâm linh tối cao bên cạnh để dạy dỗ chúng ta tất cả mọi sự việc khiến chúng ta đưa ra được những hành động sang suốt nhất cho những hoàn cảnh nhất định lợi ích nhất… mà không phải nghe theo những hạn chế hạn hữu nơi mình tồn tại, cả không gian, thời gian, và môi trường… như: thế nào là đúng nhất, thế nào là vẹn toàn nhất, thế nào là mà câu truyện “Cá Nga Mi” là một ví dụ.
Cũng qua câu truyện “Cá Nga Mi”, tác giả cũng gửi cho ta biết một thong điệp to lớn khác liên quan đến “Minh triết về thể xác và giác ngộ về linh hồn”, đó là “Hiểu biết và thấu triệt sự vật”.
Mọi hành động của chúng ta đều phải dựa vào sự hiểu biết này, phải thấu triệt về vật chất và tâm linh, hiểu biết và thấu triệt các sự vật, phương tiện và mục đích, cái gì là tượng trưng, cái gì là bản chất, cái gì là hữu hình, cái gì là vô hình, cái gì là hữu ích, cái gì là vô ích, cái gì là hữu hạn, cái gì là vô hạn, cái gì là hữu thường, cái gì là vô thường,… Hiểu biết và thấu triệt nguyên lý cũng như ý nghĩa của mọi sự vật, đời hay đạo, hữu hình hay vô hình, tâm linh hay vật chất là những đòi hỏi tất yếu của minh triết, giác ngộ vậy.
Câu truyện ăn cá nga mi để tồn tại và lập đền thờ cá nga mi để tưởng nhớ, không phải là “Mê tín” không phải vì thiếu hiểu biết như của đa số con người, mà là tưởng nhớ và tôn thờ một cứu tinh cho mình, đó là “Giác ngộ tín” vậy.
Chỉ có người “Minh triết về thể xác và giác ngộ về linh hồn” mới làm được vậy.
Câu truyện tuy ngắn nhưng đầy ý nghĩa! Từ câu truyện và lời bàn này, chúng ta hãy quan xát xem ở Việt Nam chúng ta ngày nay như thế nào? Thật là đau lòng cho một đất nước được cho là có cội nguồn văn hóa đến 10.000 năm, nay đang bị tục lệ "mê tín dày xéo đến thảm thương. Từ Trung Ương cho đến các địa phương, từ cộng đồng cho đến cá nhân, từ trí thức cho đến thường dân, tất cả đều đang lâm vào sự "mê tín". Nhà nhà đồng cốt, người người bói toán. Từ đây soi rọi, có lẽ cũng thấy được chút gì đó bấp bênh trong xã hội hiện đại vậy. Khi mà con người không còn lòng tin vào chính thể đất nước, không còn tin vào cốt cách văn hóa của dân tộc, con người ta thấy bơ vơ, lạc lõng như những hạt bụi trong sâu thẳm vũ trụ này, và lẽ tất nhiên, họ sẽ tìm đến một sự huyền bí nào đó để bấu víu vậy! Thật đáng thương cho một đất nước đang bị tình cảnh "U mê" giày xéo!
Cảm ơn tác giả đã viết ra một câu chuyện hơn là truyện về một sự việc có thật nhưng thấm đẫm sự thông suốt và hiểu biết trong cách ứng xử!
Cảm ơn thầy, sứ giả của Thượng Đế đã dẫn dắt con đến bến bờ của sự thông suốt!

Mỗ: Lê Bá Thanh
Lời bàn viết ở Hàng Châu, Trung Hoa, ngày 26/4/2010