Kandinsky : sự sống hoá thân trong không gian vô tận

Kandinsky : sự sống hoá thân trong không gian vô tận




Komposition 8, 1923, Guggenheim Museum, New York
Solomon R. Guggenheim Museum, New York/Solomon R.Guggenheim Founding Collection by gift, © ADAGP, Paris 2009
Có lẽ đời người chỉ có thể một lần, tiếp cận cùng lúc với hơn 100 bức sơn dầu cỡ lớn của Kandinsky, hoạ sĩ tiên phong của trường phái trừu tượng. Các tác phẩm được tập hợp về Centre Pompidou từ bốn phương trời, và được triển lãm từ 08/04 đến 10/08/2009.
Từ ngày 08/04/2009, lần đầu tiên khách yêu hội hoạ tại Paris có thể theo dõi các bước chuyển và các thời điểm sáng tác nối tiếp nhau trong sự nghiệp của họa sĩ tiên phong Kandinsky, được xem là vị thầy của nghệ thuật trừu tượng.
Ngoài bộ sưu tập của chính mình, Centre Pompidou đã mượn vốn tranh Kandinsky của bảo tàng Guggenheim (New York) và Lenbachaus (Munich). Ba cây chụm lại thành hòn núi cao, ngoài ba nguồn chủ yếu vừa rồi, phòng triển lãm còn trưng bày các tác phẩm đến từ nhiều nước khác như Gruzia chẳng hạn, hay từ nhiều bộ sưu tâp tư nhân, lần đầu ra mắt khách Paris. Không chỉ vậy, hàng trăm tác phẩm trên giấy cũng có mặt, góp phần cho người xem, nếu có thời gian, thưởng thức gần như toàn bộ sự nghiệp của Wassily Kandinsky.
Cuộc trường chinh vào nền hội họa trừu tượng

1908, "vó ngựa trường chinh" (1) của Kandinsky vào nền hội họa trừu tượng bắt đầu bằng một sự tình cờ. Ông kể lại như sau :


Der Blaue Berg, 1908 - 1909, Guggenheim Museum, New York
Solomon R. Guggenheim Museum, New York/Solomon R.Guggenheim Founding Collection by gift, © ADAGP, Paris 2009

" Vào một buổi chiều tà, tôi trở về nhà sau một lớp học, trong lòng vẫn còn vấn vương về công việc vừa thực hiện, bỗng tôi nhìn thấy trên tường một bức tranh đẹp lạ lùng, như toả ánh sáng tự thân. Tôi sững sờ một hồi, rồi tiến lại gần. Vào lúc đó tôi chỉ nắm bắt được một số các hình thể và màu sắc, nhưng nhìn chung bức tranh vô nghiã, không thể hiểu nổi nội dung. Hoá ra, đây là một bức tranh của chính tôi đã bị treo ngược. Ngày hôm sau, tôi phát hiện ra một điểm : vật thể mô tả đã tác hại đến tác phẩm của tôi. Và câu hỏi còn lại là : làm sao thay thế cái vật thể này ?" (2)

Từ lúc đó trở đi, câu hỏi đơn giản mà, một cách bướng bỉnh, Kandinsky tìm cách giải đáp là làm sao thoát ra khỏi cái khuôn phép, được xem là tiêu điểm trung tâm của hộI họa, tức là miêu tả, thể hiện một vật thể hữu hình, như một con người, một phong cảnh hay một đồ vật. Đoạn tuyệt với 'vật thể' đó, ngườI nghệ sĩ phải sáng tạo một không gian lý tưởng, chứa đựng những hình thể lý tưởng.


Lyrisches, 1911
Museum Boijmans Van Beuningen, Rotterdam - © ADAGP, Paris 2009

Sau đó không lâu, Kandinsky hoàn thành tác phẩm tựa đề 'Tranh vớI vòng tròn' năm 1911, ngày nay thuộc bộ sưu tập của Bảo Tàng Quốc gia Gruzia tại thủ đô Tbilissi, hiện đuợc trưng bày tại Triễn lãm Pompidou, Paris.

Bức sơn dầu này của Kandinsky cũng như bức tranh thuốc nước aquarelle, năm 1913, mà trong một thờI gian dài được mệnh danh là 'tranh thuốc nước trừu tượng đầu tiên', do nhà họa sĩ hiệu đính nhầm vào năm 1910, là hai anh em sinh đôi, đánh dấu thờI điểm phát sinh của hội họa trừu tượng. Ở cả hai tác phẩm này, ta vẫn còn nhận diện được một số yếu tố thuộc hiện thực hữu hình. Nhưng chúng đang chuyển hoá để biến thành ký hiệu. Trong khi đó các màu sắc, một khi được giải phóng, đã thoát ly khỏi các đường nét cố hữu, để bùng phát như hàng loạt cung bậc mới, trong nhịp điệu sôi nổI tự thân.


Impression III (Konzert), 1911
Städtische Galerie im Lenbachhaus, Munich - Gabriele Müngter-Stiftung - © ADAGP, Paris 2009

Đề cập đến việc phát hiện hộI hoạ trừu tượng trong tập nghiên cứu đã trở thành kinh điển, mang tên 'Lịch sử HộI Họa Hiện Đại', nhà lý luận Herbert Read đã nhấn mạnh đến thờI điểm 1910 này. Ông viết : "Chính đây là khởi điểm. Bắt đầu từ đây, các nghệ thuật tạo hình của thế giớI Tây Phương đã được giải phóng để rồi sinh sôi, nẩy nở, phong phú và đa dạng như ta đã biết".

Kể từ ngày này, 500 năm thống trị của phép viễn cận, kéo dài từ thờI kỳ Phục Hưng cho đến đầu thế kỷ 20, đã bị dẹp bỏ. Đồng thời cái quan niệm cũ kỹ, nghệ thuật là tấm gương phản ánh hiện thực cũng tiêu tan, cho dù nhiều chế độ chính trị đã cố gắng duy trì nó trong hơn nửa thế kỷ sau, đặc biệt là trong khối xã hộI chủ nghiã của thế kỷ 20.

Trong cơn lốc của lịch sử đầu thế kỷ 20

Là người Nga, Wassily Kandinsky sinh ra trong một gia đình thượng lưu tại Maxcơva năm 1866. Lớn lên, ông theo học môn kinh tế và luật. Sau khi hoàn thanh luận án tiến sĩ, Kandinsky từ bỏ sự nghiệp đầy hứa hẹn trong ngành luật để sang Đức học hội họa. Kandinsky dấn thân vào con đường nghệ thuật khá muộn, vào lúc đã 30 tuổi.


Einige Krise, 1926
Solomon R. Guggenheim Museum, New York/Solomon R.Guggenheim Founding Collection by gift, © ADAGP, Paris 2009

Nguyên nhân là cuộc tiếp xúc vớI tranh của danh họa Monet đã đánh thức trong chàng thanh niên Kandinsky thiên hướng mới. Trong hồi ký viết sau này, Kandinsky tiết lộ ông đã bị chấn động khi xem bức sơn dầu 'La Meule', "Đụn rơm" của Monet tại một phòng triển lãm ở Maxcơva. Từ lúc đó, sức cuốn hút mãnh liệt của màu sắc đã ám ảnh chàng thanh niên Kandinsky. Hội họa và âm nhạc của Richard Wagner chứa đựng những xung lực vô cùng to lớn, những ẩn số đầy quyến rũ mà Kandinsky mong muốn tìm hiểu và giải mã.

Maxcơva, Munich, Paris, Stockholm rồi lại Maxcơva năm 1914, khi Đại Thế chiến bùng nổ, mãi mãi thờI thế sẽ đưa đẩy Kandinsky vào nhiều bước thăng trầm trong cuộc đời du mục trước khi trở lại Paris năm 1933 và mất tại đây năm 1944. Triễn lãm hôm nay tại Centre Pompidou cho phép đi lần theo vết chân Kandinsky, và tiếp cận với bốn quãng thờI gian tiêu biểu trong sự nghiệp hộI họa của ông :

1. ThờI điểm mang tên Blaue Reiter, 'Chàng kỵ sĩ màu xanh lam' (1908-1914).

2. Maxcơva những năm sau Cách Mạng tháng 10 (1915-1921).

3. Giai đoạn Kandinsky cộng tác với phong trào Bauhaus tại Berlin (1922 - 1933).

4. 1934 - 1944 : cuộc sống lưu vong tại Paris, cho đến lúc nhắm mắt.

Mải miết với nghệ thuật, Kandinsky không tránh khỏi các hệ lụy mà thế hệ hào phóng và đa năng của ông phải hứng chiụ qua thử thách chiến tranh và phát xít độc tài.

Vào tháng giêng 1934, Kandinsky tưởng lầm sẽ định cư tại nước Pháp trong một thời gian ngắn mà thôi. Chắc hẳn ông cũng xót xa, năm 1937, trong Đấu xảo Thế giớI về Nghệ thuật và Kỹ thuật tại Paris, khi ngắm nhìn hai ngôi nhà xây dựng trong trong Triễn Lãm này, một của Đức Qúôc Xã, đối diện và đối đầu với ngôi nhà của Liên Xô.

Vào lúc đó, Phát xít Đức đã ra lệnh loại bỏ toàn bộ các tác phẩm của Kandinsky ra khỏi các bảo tàng của Đức, xem đây là biểu tượng của nghệ thuật đồi trụy. Còn tại Liên Xô, chế độ Staline cũng đã áp đặt chủ nghiã Hiện thực xã hộI chủ nghiã và xếp vào kho các bức tranh nổi tiếng của Kandinsky.

SợI chỉ đỏ trữ tình xuyên suốt nửa thế kỷ hội họa Kandinsky

Đối với khách xem tranh tại Centre Pompidou, thật vô cùng thú vị theo dõi nhân vật Chàng kỵ sĩ màu lam của Kandinsky. Từ thuở đầu, 1911, khi Kandinsky cộng tác tại Đức trong nhóm họa sĩ mệnh danh 'Blaue Reiter', tức 'Kỵ sĩ màu lam', hình dáng người cỡi ngựa, mây nước, các ngọn đồi thoai thoải, các khu rừng trù phú đã xuất hiện trong các tác phẩm của ông và sẽ không vắng bóng trong hàng chục năm ròng, dù chỉ còn tồn tại sau đó ở dạng một đường nét, một vết gấp, một ký hiệu chỉ định sức bật của kỵ mã, hay ở một vết màu dài chỉ định cái áo choàng hay chiếc khăn của chàng kỵ sĩ.

Nhóm tác phẩm này, cho đến nay, thanh thoát, nhẹ nhàng lạ thường. Có một niềm hưng phấn không ngừng toả ra từ các bức tranh sinh động này, khi Kandinsky còn lưỡng lự giữa nghệ thuật biểu hình và con đường trừu tượng. Ở đây, ta hình dung cái hồ nước, rồi chỉ còn mênh mông một màu hồng nhạt, còn tháp chuông nhà thờ kia, trong giai đoạn kế tiếp của Kandinsky sẽ biến dạng để hoà mình vào một khối hình học.


Courbes dominantes, 1936
Solomon R. Guggenheim Museum, New York/Solomon R.Guggenheim Founding Collection by gift, © ADAGP, Paris 2009

Cũng trong thờI điểm này, Kandinsky dường như vẫn còn cố bám vào một hiện thực mà ông rất đổi yêu thương, không muốn bỏ rơi, và ông không ngần ngại thêm vào tựa bức tranh một dấu vết của đời thường. Đó là trường hợp của bức Ấn tượng III. Kandinsky mở ngoặc để thêm 'Concert ' (Buổi hoà nhạc). Vào thời điểm đó, ngay cả khi đặt tên cho các tác phẩm của mình, Kandinsky thường do dự giữa hai con đường : ví dụ như bức tranh mang tên là Trữ Tình (1911). Ở đây còn rất rõ rệt bóng chàng kỵ sĩ cong lưng phi mã.

Biểu hình hay là trừu tượng ? Có thể khẳng định rằng, cho đến loạt tranh cuối đời tại Paris, khi Kandinsky vẽ về một cõi thế giới hữu cơ - chúng ta có thể hình dung như vậy - với những hình thể không tên gần với hạt nhân cơ bản hay giống amib không rõ xuất xứ, những alpha của những ngày còn trứng nước, những tế bào sinh học bềnh bồng như thuở con người còn nằm trong bụng Mẹ, thì sơi chỉ đỏ xuyên suốt cả sự nghiệp của ông, đó là nhịp điệu trữ tình, tiết tấu đầy cảm xúc, đã đưa gương mặt con người hay mặt trời thành những vòng tròn, hình dáng ngựa phi thành tia phóng, và phong cảnh đồi núi chập chùng hay hình ảnh đường xá, toà nhà cao ốc chuyển hoá thành vết gấp, vết gãy siêu vẹo đè lên nhau.

Nhưng rốt cuộc, tất cả đều mang tính sinh động, hài hoà như những chùm pháo hoa, những bản giao hưởng của màu sắc đất trời tương hợp. Vì vậy, có lẽ thực sự Kandinsky chỉ đeo đuổi một chủ đề duy nhất ; 'sự sống hoá thân trong không gian vô tận'. (3)

------------------------------------------------------

(1) - mượn câu văn của Thái Bá Vân, viết về Gauguin.

(2) - Dora Vallier - L'Art abstrait(3) - Jean-Luc Daval - Histoire de la Peinture abstraite